De man met de blauwe sjaal, een indringend portret van Lucian Freud

Net als u steiger ik wanneer ik de uitspraak hoor ‘het beste boek ooit’ of ‘het boek dat u moet gelezen hebben’. Het dient me veelal tot argument om een boek niet te kopen.

In het geval van de ‘man met de blauwe sjaal’ zou dit in elk geval onterecht zijn. Het uitgangspunt is namelijk te aanlokkelijk: een kunstcriticus (Martin Gayford) poseert enkele maanden lang voor een portret van een van de grootste Engelse hedendaagse kunstenaars ooit: Lucian Freud. Het vormt een soort magische Drievuldigheid: het boek biedt tegelijk inzage in het denkproces en de filosofie van de kunstenaar, verrijkt met de kennis en referenties van de criticus, verweven met het wordingsproces van het portret zelf. Drie boeken in één, heerlijk meeslepend geschreven en rijkelijk geïllustreerd.

Poseren is een ervaring die zo ongeveer het midden houdt tussen transcendentale meditatie en een bezoek aan de kapper. (Martin Gayford)

Voor Freud is het portret als kunstvorm overigens geen exacte wetenschap. Hij probeert als het ware de persoon van binnenuit te portretten. Dat verklaart waarom zijn portretten zo enorm traag vorderen, na een twee uur durende sessie met Gayford verschenen enkel diens wenkbrauwen, om maar een voorbeeld te noemen.

Ik ben alleen geïnteresseerd in kunst die op een of andere manier betrekking heeft op de waarheid. Het kan me niet schelen of het abstract is of welke vorm dan ook aanneemt. (Lucian Freud)

Dit verklaart waarom hij later in het boek aangeeft dat hij Matisse een grotere kunstenaar vindt dan Picasso – diens blauwe periode ontbrak het aan waarachtigheid. Onvergefelijk voor Lucian Freud.

Hoe ver Freud gaat in zijn portretkunst komt ook naar voor wanneer hij iets anders schildert dan mensen (Freud had de gewoonte aan verschillende werken tegelijk te werken, in de tijd dat hij het portret van Gayford maakte was hij ook bezig met het achterste van een paard). Zelf vier eieren op een bord vallen volgens Gayford onder de noemer van het portret (in plaats van onder het ‘stilleven’, nature morte).

Het resultaat is vaak magisch. Op een bepaald moment komt de kuisvrouw het atelier van Freud binnen en verwarde een van zijn zelfportretten met de man zelf. Dat is moeilijk te geloven op het eerste zicht, gezien zijn portretten voornamelijk uit kleine abstracte en schijnbaar willekeurig geordende kleurschakeringen blijken te zijn opgesteld. Maar het is ons ook overkomen: bij het lezen van een pagina waarbij links een portret staat afgebeeld kregen we af en toe de indruk dat zich links een foto van de persoon zelf bevond.

Met schilderen is het zoals met van die recepten waarbij je allerlei ingewikkelde dingen moet doen met een eend, om die dan op het laatst aan de kant te leggen en alleen het vel te gebruiken. (Lucian Freud)

Of dit ‘het beste boek ooit’ is over kunst, laat ik nog even in het midden, ik heb ze (nog) niet allemaal gelezen. Maar om kunst -alle Kunst- beter te begrijpen is dit boek alleszins onmisbaar.