Het kunstwerk als ontmoeting… een boeiende studie van twee Franse kunsthistorici

“Veel van de hedendaagse kunstwerken hebben doelbewust helemaal niets te vertellen.”

Geboeid door haar studie over hoe landschapsschilderijen de kijker kan leren zien nam ik een vorige studie van de Franse kunsthistorica Estelle Zhong Mengual door, L’esthétique de la rencontre, die ze samen met filosoof Baptiste Morizot schreef. Het boek ontwikkelt een bijzonder interessante hypothese over hoe kunst kan helpen in het proces van ‘individuatie’, zeg maar het wordingsproces van een persoon.

Voordat ze hierop ingaan gaan de auteurs uitvoerig in op de manier waarop het misgaat in de hedendaagse kunst, die volgens hen de relatie (de ‘ontmoeting’ uit de titel) met de kijker is verloren. Dit komt deels door de kijker zelf, die dezelfde attitude innemen in relatie tot kunst als in hun drang naar hapklare, consumeerbare producten en instant ervaringen, maar het is evenzeer een bewuste keuze van hedendaagse kunstenaars, die uit weigering om de producten van hun creatieve proces als ‘verteerbaar’ voor te stellen steeds meer verstrikt geraken in een logica waarin ze zich tegen alles verzetten dat ook maar enig effect zou teweeg kunnen brengen bij de kijker. Het verklaart waarom veel hedendaagse kunst afstandelijk en gevoelloos overkomt. Voor de kijker die het gevoel heeft dat bepaalde kunst zijn petje te boven gaat is dit een geruststelling: veel van de hedendaagse werken hebben gewoonweg niets te vertellen, en dit is het resultaat van een bewuste stellingname van de kunstenaar (die dit evenwel uitvoerig van uitleg kan voorzien).

Het gebrek aan effect wordt zo een effect op zich. Het is niet de enige cirkelredenering die eigen is aan de hedendaagse kunst, zo wijzen Morizot en Zhong er fijntjes op. Hoe meer kunst zich tracht van alle conventies te bevrijden, hoe meer het een dwangmatig proces riskeert te worden. Door hardnekkig alles in vraag te stellen blijft op de duur niets meer over om in vraag te stellen. Het zou verklaren waarom de kijker vaak met lege handen achterblijft na een bezoek aan een tentoonstelling van hedendaagse kunst: het is uit reactie op (of tegen) de verwachtingen van de kijker dat we in zulke onontwarbare tegenstrijdigheden zijn beland.

De relatie tussen kunstwerk en kijker is hiermee geanniliheerd, uitsluitend mogelijk gemaakt door de bemiddeling van de uitlegfiches en de ‘insiders’ die toegang hebben tot de ware bedoelingen van de kunstenaars.

Hiermee verzaakt kunst aan een van haar meest elementaire doelstellingen, vinden de schrijvers, met name een relatie aanknopen met de kijker (he ‘ontmoeten’) en deel uitmaken van diens individuatieproces -een heel Jungiaans concept, hoewel Jung niet wordt vermeld in het boek.

Een persoon is niet zomaar een opeenstapeling van gebeurtenissen uit het verleden, hij is vooral een wordingsproces die zich vormt uit alle mogelijkheden in de toekomst. Achter jou ligt een (min of meer) rechte lijn van keuzes die gemaakt zijn, voor jou ligt een weelde aan mogelijke paden om in te slaan. Welke wegen je in alle mogelijke vertakkingen inslaat wordt deels bepaald door de keuzes uit het verleden, maar evengoed door cruciale gebeurtenissen en ontmoetingen op je pad, zogenaamde ‘singulariteiten’.

Een kunstwerk zou zo’n singulariteit kunnen zijn. De beleving van een kunstwerk kan ‘structurerend’ werken door “nieuwe manieren te bieden om te kijken, te voelen, te oordelen of te handelen” en oplossingen aan te reiken voor innerlijke conflicten aan de hand van nieuwe inzichten. Dit is wat de auteurs werkelijk bedoelen met de ‘ontmoeting’ met een kunstwerk.

Mocht dit u wat esoterisch klinken, de auteurs geven talrijke concrete voorbeelden van hoe dit in zijn werk gaat. Maar deze hypothese -want dat is het uiteindelijk- heeft ook de mogelijkheid bepaalde zaken te verklaren, zoals waarom bepaalde mensen hetzelfde kunnen ‘voelen’ bij een kunstwerk of waarom bepaalde werken een iconische status verwerven. Dit ligt niet noodzakelijk aan de intrinsieke kwaliteiten van de werken zelf, als wel aan de impact die ze hebben op het individuatieproces die voor verschillende personen, voor eventjes, hetzelfde traject kan afleggen.

Los van het werk zelf zal de manier van kijken (en de hele historiek van de individuatie bij elkeen) een rol spelen, maar evengoed is hier een rol weggelegd voor de kunstenaar, die zich niet zomaar mag afsluiten van gevoelens die hij opwekt of mogelijke interpretaties ervan, tenminste niet wanneer hij zijn werk relevant wil maken of, om de woorden van de auteurs te gebruiken, als hij niet ‘verteerbaar’ wil zijn. De kunstenaar kan weliswaar niet zomaar bepalen welk effect hij zal sorteren, welke ‘singulariteit’ hij teweegbrengt bij de kijker. Het is pas wanneer hij werk maakt als deel van een eigen individuatieproces dat hij de kijker zal toestaan het werk als sleutel te gebruiken voor hun eigen individuatie.

Een betekenisvolle ontmoeting, ook met een kunstwerk, doe je nooit in afzondering. Maar de relatie die je aanknoopt met of via een kunstwerk kan enkel betekenis hebben naarmate je de betekenis ervan wilt toelaten. Het is een gegeven dat in de hedendaagse kunstbeleving vreemd genoeg verloren is geraakt…